“Göz nadiren takılır bir şeye. Yalnızca, onu, başka bir şeyin işareti olarak tanıdığı zaman: kumdaki iz kaplanın geçişini anlatır; sazlık, bir su damarını haber verir; japongülü kışın bittiğini muştular. Bunlar dışında her şey dilsiz, her şey aynıdır; ağaçlar ve taşlar sadece ağaç, sadece taştır.”&nbsp;Italo Calvino, Görünmez KentlerŞehirdeki tüm hikâyeleri oluşturan bütüne ayakta duran yapılar kadar yıkımlar da dâhil. Bir nevi şehrin belleğini hâlâ ayakta duran duvarlar kadar çeşitli sebeplerle ve çoğu zaman plansız biçimde yıkılmış ve artık var olmayan yapılar oluşturuyor diyebiliriz. Bu hafta not defteri, İstanbul’un yara bereleri üzerinden hem yıkım kavramını tartışmaya açmaya hem de şehrin belleğinden silinmiş yapıları geri çağırmaya davet ediyor.• Galata Surları: Cenevizliler, Frenk tüccarlar, denizciler, meyhaneciler, “hayat kadınları”... Galata’daki surlar bu insanları ve daha fazlasını çevrelemiş zamanında. İlk kez erken Bizans döneminde inşa edilmiş, Orta Çağ’da Ceneviz yerleşimiyle son hâlini almış. Dış tehditlere karşı bir avantaj sağlamanın yanı sıra Azapkapı, Tophane ve Galata Kulesi ile bir üçgen oluşturan surlar, Müslüman ve gayrimüslim mahalleleri birbirinden ayırma gibi bir işlev de üstlenmiş. Yıllar içinde ömrünü zamana teslim etmiş. 1864-65 yılları arasında artık giderek genişleyen semtin altyapı çalışmaları sebebiyle tamamen yıkılmış.• Taksim Topçu Kışlası: Günümüzün Gezi Parkı’nın yerinde III. Selim döneminde askerî etkinlikler için inşa edilmiş. Çok geniş avlusu sebebiyle de farklı işlevlerde kullanılmış, envaiçeşit anıya mekân olmuş. Cambaz gösterileri, at yarışları, konserler, futbol maçları... İstanbul’un işgal altında olduğu yıllarda Fransız kuvvetlerindeki Senegalli askerler tarafından kullanılmış. 1940 yılında Fransız şehir planlamacı Henri Prost'un tavsiyesi üzerine yerine konut ve etkinlik alanları yapılmak üzere yıkılmış. Kışla günümüzde var olmasa da hâlâ hafızamızda.• Direklerarası: Pera’nın alafrangalığına alternatif bir eğlence anlayışı sunan Direklerarası; kıraathaneleri ve cambazhaneleriyle sur içi İstanbul’unda temaşa geleneklerini yaşatmış uzunca bir süre. Günümüzde Vezneciler Caddesi’nin başıyla Şehzadebaşı Camisi arasında kalan yerde, Lale Devri sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından 1728-29 yılları arasında inşa ettirilmiş külliyenin sütunlardan ve 82 dükkândan oluşan çarşısı da denebilir. Farklı dönemlerde Şems, Mınakyan ve Abdürrezzak Tiyatrosu ile Benliyan Kumpanyası’na ve daha nice sahneye ev sahipliği yapmış, 1910 yılında elektrikli tramvay hattının yapımı sırasında kısmen yıkılmış.• Darülfünun: İnşası 1845’ten 1863’e dek süren neoklasik tarzdaki yapı, bir “bilimler sarayı” işlevi görmesi için Ayasofya yakınında Antik Senato’nun bulunduğu yerde yapılmış. Mimar Gaspare T. Fossati ve kardeşinin tasarladığı bina, üniversite işlevini sadece iki yıl sürdürdükten sonra 1864’te Maliye Nezareti’ne, sonra da Adliye ve Evkaf nezaretlerinin kullanımına verilmiş. Sonrasında ilk Meclis-i Mebusan olarak kullanılan bina, 1933’te tamamen yanmış.

Aposto İstanbul

Galata Surları, Taksim Topçu Kışlası, Direklerarası ve Darülfünun'ün arda kalanlar.

Yok olandan geriye kalanlar

Daha önce 1875’te Tünel’in açılma hikâyesini kısaca aktarmıştım: İstanbul’a yaptığı bir ziyaret sırasında şehri çok beğenip Galata-Karaköy ulaşımına bir çözüm bulmak isteyen Eugene-Henri Gavand, önce bir asansör sonrasında bir tünel sistemi tasarlamıştı. Bunu başardıktan sonraki hedefiyse Kumkapı-Ortaköy arası için bir metro hattı olmuş fakat finansal olarak bunun karşılanması söz konusu olmamıştı.&nbsp;Diğer proje girişimleri: Sadece bununla kalmayan metro girişimleri ilk olarak 1912’de kayda alındı. Fransa doğumlu mühendis L. Guerby, Topkapı-Şişli güzergâhı için bir hat önerse de şehir plancısı Henri Prost’unki gibi kendisinin önerisi de kabul edilmedi. Prost’un 1936’da önerdiği hattın başı Taksim sonuysa Beyazıt’tı. Haliç’in üzerinde yer alacak viyadüklü plan, Valide Sultan Camii’nin ihtişamını azaltabileceği için kabul edilmedi. Fakat bu planı esas alan Hollanda merkezli NEDECO (Netherlands Engineering Consultants), aynı hat boyunca eğimin dikkate alınarak zikzaklar çizilmesi gerektiğini belirtti. 1871’de kurulan İETT’nin 1952’de davet ettiği mühendis Marc Langevin, sunduğu raporda İstanbul’un o zamanki ulaşım problemlerine çözüm sunması için teklif yaptı. Fakat uygulamaya konulmayan bu proje serisinin ardından sırasıyla 1953, 1960, 1964 ve 1965 yıllarında farklı şirketler iş birliği yapmak istedi. 1968’de Sovyetler Birliği merkezli bir ekibin iki hat önerisiyse bugün benzer hatların hâlâ değerlendirilebileceğini gösteriyor: Beyazıt-Topçular ve Zincirlikuyu-Topkapı. Yine 1972’de çok uluslu bir karma ekip, 4. Levent-Karaköy hattının değerlendirilmesi gerektiğini işaret etti.Günümüzdeki durum: İstanbul Demiryolu/Tünel Danışmanlığı tarafından 1987’de projelendirilen hatlar ancak hayata geçirildi. İlk metro hattı da 1989’da açılan M1 hattıdır. Bunun ardından 2000’de beş duraklı Taksim-Levent hattı açıldı. İlk çalışmalara göre epey geç kalınsa da şehrin ihtiyacı sebebiyle toplu ulaşıma yapılan yatırımlar hızla devam ediyor.&nbsp; Bu hafta yeni metro hattı M7 kullanıma açıldı. Mecidiyeköy’den Mahmutbey’e uzanan hat şehrin gizli merkezi gişelere de oldukça yakın. Hattın ikinci etabında Kabataş’tan Mecidiyeköy’e bağlanması amaçlanırken üçüncü etabında Mahmutbey-Esenyurt ve hatta Beylikdüzü’ne uzanması söz konusu. Üçüncü etabın ne zaman biteceği tam olarak bilinmese de Yuvam Bahçeşehir’in açıklanmasıyla değişecek çehreden daha önce <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmYTRmMGY2M2IyMThlMDAwNzQzOTQ2ZCZ1c2VyPTVlNWJlYTE3MDhlZGE3NzU0MjFhZmY4YyZhdXRob3I9NWVjMGRmOWYwMTU3NTkxNmExYzdlMDMzJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRmFwb3MudG8lMjUyRmklMjUyRmFoLW5lcmVkZS1vLWVza2ktaXN0YW5idWw="">bahsetmiştim</a>. Bir yapılaşmanın açılması beraberinde ulaşım ihtiyacı doğurduğu için metro hattının aynı zamanlarda uzanacağını tahmin edebiliriz. Elbette bütün bunlar olurken kalabalık bir metropolün başka projeleri de hayata geçirilebilir.&nbsp; Kaynak Mehmetoğlu Güneş, B., (2008) Tarihî Kent Merkezlerinde Metro Yapımı ve Arkeolojik Değerleri Koruma İlişkisi; İstanbul Tarihî Yarımada Örneği. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.&nbsp;

Bu hafta şehrin yeni açılan metro hattı M7'den yola çıkarak nereden nereye geldik hatırlayalım.

Metro hattı dâhilinde

Avrupa ülkeleri ve Batı kavramı, uzun yıllar boyunca modernliği idealleştirdi. Şehirler de buna paralel olarak yönetimdeki zümreler ne düşünüyorsa onu yansıttı. Özellikle yönetim şeklinin değişmesiyle İstanbul’un planlaması esnasında da bu etki ağır basıyor. 5 Temmuz’daki bültende mimar Le Corbusier’le ilgili bir not paylaşmıştım. Notun sonunda belirttiğim üzere, kendisi Atatürk’e yazdığı bir mektup yüzünden İstanbul’un imar planını düzenleyemediğini ve işi meslektaşı Henri Prost’a kaptırdığını düşünüyordu. Ahşap yapıların kalması ve şehrin olduğu gibi muhafaza edilmesi gerektiğini düşünen mimar yanılıyor muydu? Bunu bilemiyoruz. Üstüne düşünmek de meşakkatli ve yapabileceklerini hayal etme keyfi de bir kenarda dursun; çünkü bu sefer “işi kapan” şehir plancısı Henri Prost’un planıyla, şu an Intercontinental Otel olan yapının, ahşap bir gazinodan Taksim Belediye Gazinosu olmasıyla nelerin değiştiğine bakalım.&nbsp;<a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmYzBkMDc4NjY1ZjFkMDAwN2QwZDg5NiZ1c2VyPTVlNWJlYTE3MDhlZGE3NzU0MjFhZmY4YyZhdXRob3I9NWVjMGRmOWYwMTU3NTkxNmExYzdlMDMzJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRmFwb3MudG8lMjUyRmklMjUyRmJhaGNlLWJhaGNlLWlzdGFuYnVs"">Mezarlıklardan</a> bahçelere: Taksim meydanı, Cumhuriyet meydanı olmadan önce uzunca bir süre Harbiye’deki Askerî Müze’den Dolmabahçe Sarayı’na kadar mezarlıklarla bezeliydi. Hatta, Cossimo Comidas de Carbognano’nun Descrizione Topografica dello Stato Presente di Constantinopoli isimli <a target="_blank" rel="noopener noreferrer" href="https://link.apostonews.com/click?uri=aHR0cHM6Ly9saW5rLmFwb3N0b25ld3MuY29tL2NsaWNrP3N0b3J5PTVmYzBkMDc4NjY1ZjFkMDAwN2QwZDg5NiZ1c2VyPTVlNWJlYTE3MDhlZGE3NzU0MjFhZmY4YyZhdXRob3I9NWVjMGRmOWYwMTU3NTkxNmExYzdlMDMzJnVybD1odHRwcyUyNTNBJTI1MkYlMjUyRnd3dy5uYWRpcmtpdGFwLmNvbSUyNTJGMTgteXV6eWlsaW4tc29udW5kYS1pc3RhbmJ1bC1jb3NpbW8tY29taWRhcy1kZS1jYXJib2duYW5vLWtpdGFwMjU2MDM3NC5odG1s"">eserinde</a> yer alan bilgiye göre de “Katolik, Protestan, Müslüman” mezarlıkları geniş bir alana yayılmıştı. 1870’te o zamanın sorumlu belediyesinin kararıyla yapılan Taksim Bahçesi ise her şeyi değiştirdi. Seçici geçirgen bu kamusal alan, eğlence ve dinlenme imkânı sunmakla beraber şehrin barındırdığı öğrenci ve turistleri fazlasıyla çekiyordu. Giriş ücretli, gözün görebildiği ise neredeyse sonsuzdu. Cumhuriyetin ilanıyla beraber Anadolu’yu medeniyetle buluşturmak için başkent seçilen Ankara’dan başlayan inşaatların sesi 1930’ların sonunda İstanbul’da da duyuluyordu.&nbsp;Cumhuriyet sonrası belediyecilik: 1938’de belediye başkanı ve vali olan Lütfi Kırdar, henüz İstanbul’un 700 binlik nüfusuyla sınanmıyor, İkinci Dünya Savaşı’nın gelişi hissediliyor olsa da bunun “Yeşil Sahacı” olarak anılan Kırdar’ı durdurması söz konusu bile olmuyordu.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://lh3.googleusercontent.com/pt5CCY_si29YGNVB3ZvmwqmW0r452usxvjSoqeFio7XeiPUKmC4gm73cIPtLlagOeGZn6fXzETMFdnJG7oarzAXw8lTY3Tfw6e6BE4WyjzAqqFSERs1gGFL42LryI14BSZaN-jfC" alt="henri prost ve lütfi kırdar"><figcaption>En solda Henri Prost, hemen yanındaki ise Lütfi Kırdar. Görsel, kaynak tezden alınmıştır.</figcaption></figure>Topçu Kışlası’nın “metruk” durumu ve şehrin sakinlerinin meydan ihtiyacı Taksim’e yönelmişti. Prost’un planında Beyazıt Meydanı’nın Cumhuriyetin simgesi olması öngörülürken Süleymaniye Camii sebebiyle Taksim’in daha doğru bir yer olduğuna karar verildi.&nbsp;“Kel başa şimşir tarak!” diye eleştirilen gazino, neden ahşap olanın yıktırılıp yerine bunun yaptırıldığını kimileri için tam anlamıyla cevaplayamıyordu. Kırdar, “İstanbul gibi büyük bir şehre, bir tek Belediye Gazinosunu çok görmek demagojiden başka bir şey değildir.” diyerek yanıtlıyor, Batılı yaşamın tezahürü olan balo ve partilerin, turist ağırlamak için önemli olduğunun altını çiziyordu. Bu açıdan gazinonun temsili az mekânlardan biri olduğu belirtiliyor. 1940’ta açılan binanın, belediyenin muasır medeniyetler seviyesini yakalayan eğlence anlayışını sunması amaçlanıyordu.&nbsp;<figure class="image"><img src="https://lh5.googleusercontent.com/0p3A7t-CdOXrjd6j6uUH_vrgNx90HqGCFj2pyJsamxrNKvW2I3g9_7cH4Vz9jC6DAkx2wh97keOoUXezbzoetAeNo40TaYxyETntLPsF3ogOi8ULMPoOAKLjJG10CMsigHdO6iOn" alt="gazinonu köprüsü"><figcaption>Taksim Belediye Gazinosu Kaynak: eskiistanbul.net</figcaption></figure>Önemi: Gazinonun, Kadıköy Halkevi ve Florya Tesisi’nin mimarı Rüknettin Güney’in tasarımıyla kadınlarla erkeklerin baloların, her gece yerli-yabancı orkestraların ağırlanmasıyla yapılma sebebini layığıyla yansıtan bir yapı olduğu düşünülüyordu. Yapı, sadece balolara değil, yurt dışındaki önemli markaların defilelerine, akademilerin balolarına, Zeki Müren, Behice Aksoy gibi müzisyenlerin konserlerine, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu’nun kongrelerine de ev sahipliği yapıyordu. Fakat şehrin değişen ihtiyaçları, 1965’te yıkılmasına sebep oldu. Alaturka ve alafranganın zevkli bir karışımını sunan mekânın ardından 1967’de ise Sheraton Oteli inşaatı başladı.Kaynak:&nbsp; Yapar, S. (2014) Yüksek Lisans Tezi/Modernleşme Projesinin Mekânı: Taksim Belediye Gazinosu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Batılı yaşam tarzının sahiplenilmesinin istendiği Cumhuriyet yıllarında Taksim'de açılan Belediye Gazinosu programı ve alafranga ile alaturkayı ustalıkla melezleyen anlayışıyla dönemin mekânsal açlığını gideriyordu. Henüz bilmeyenler için bu hafta orayı kısaca hatırlayalım.

Henri Prost ile ilgili hikayeler